Rola zwierząt w sztuce i kulturze Japonii na przykładzie postaci Kitsune

Abstract

W mojej pracy prezentuję szereg informacji na temat postaci lisa w japońskiej kulturze i sztuce - to jaką odgrywał rolę i jak jego wizerunek ewoluował na przestrzeni wieków. Specyficzny, wyróżniający się charakter postaci lisa wyłonił się po raz pierwszy w dalekiej przeszłości i jego żywe przedstawienia widać w wielu ludowych opowieściach, które następnie inspirowały różnego rodzaju artystów: od malarzy, rzeźbiarzy poprzez pisarzy i mistrzów japońskiego drzeworytnictwa. Należy jednak pamiętać, że obecność lisa w kulturze Japonii nie ogranicza się jedynie do sztuki i folkloru. Pierwszy rozdział niniejszej pracy ma charakter wprowadzenia i jest to ogólny zarys roli, jaką lis pełnił w różnych tradycjach kulturowych na świecie i jakie ma tam znaczenie. Opisuje także jak te zwierzęta są postrzegane w Japonii. Takie zestawienie informacji pozwala dostrzec, że w Europie lis jest traktowany przede wszystkim jako symbol oszustwa, negatywnie rozumianego sprytu, podczas gdy w Japonii ma dużo bardziej zróżnicowany i niejednoznaczny wizerunek. Może być postrzegany jako stworzenie magiczne, które na przykład potrafi przybierać formę człowieka, zabawny figlarz z poczuciem humoru, pomyślny znak lub zły omen, posłaniec bóstwa albo złośliwa bestia, istota zdolna do opętania człowieka żeby zrobić zarówno coś dobrego i pomóc, jak i zaszkodzić, skrzywdzić. Drugi rozdział koncentruje się na kitsune z punktu widzenia religii w Japonii. Mówi o najwcześniejszych wierzeniach związanych z tą postacią, pierwszych zapiskach na jego temat w starych, japońskich kronikach. Przede wszystkim podsumowuje obecność lisa w kulcie Inari – bóstwa związanego z dobrobytem, obfitością i płodnością. Białe lisy, które mogą być zarówno posłańcami Inari jak i jedną z wielu postaci samego bóstwa, mają dobrą naturę i są życzliwe człowiekowi, a ich figury można obejrzeć w świątyniach w całej Japonii. Rozdział trzeci podsumowuje temat lisa w japońskim folklorze przywołując przykłady różnych opowieści, w których ta postać się pojawia. Istotne jest tutaj podkreślenie wątków, które powtarzają się w przekazywanych od pokoleń historiach ludowych, na przykład związki pomiędzy postacią lisa, a kobietami (np. w odniesieniu do seksualności). Lis potrafiący zmieniać swą postać najczęściej przemienia się w takich opowiadaniach w piękną, młodą kobietą, która kusi i uwodzi mężczyzn. Innym ważnym wątkiem jest lis jako istota magiczna, która wykorzystuje swoje nadprzyrodzone zdolności do tego aby żartować z ludzi, oszukiwać i zwodzić, albo pomagać. Jednocześnie reprezentują nieujarzmioną siłę dzikiej przyrody, nad którą człowiek nie ma władzy i do której czuje respekt. Wreszcie, mamy także w opowieściach lisy, które są dla ludzi przykładem do naśladowania ze względu na swoją lojalność i oddanie, poświęcenie, sprawiedliwość. Reasumując, kolejny raz możemy dostrzec jak bardzo zróżnicowany jest wizerunek postaci lisa dla Japończyków i w zależności od kontekstu może budzić zarówno pozytywne jak i negatywne emocje. Rozdział czwarty został poświęcony tematowi opętania przez lisy. Zjawisko to oscyluje na pograniczu różnych obszarów: religii, psychologii, socjologii, medycyny, folkloru, literatury. Jest tajemnicze, skomplikowane i interpretowane na różne sposoby. Z jednej strony lis jako istota magiczna może powodować psychiczne i fizyczne cierpienie człowieka, a nawet jego śmierć. Z drugiej strony wierzono, że nie zawsze lis czyni to z własnej woli, ponieważ są ludzie, którzy pragnąc cierpienia i nieszczęścia dla innej osoby są w stanie nakazać lisowi ją opętać. Rozdział podsumowuje więc wszystkie najważniejsze elementy związane ze zjawiskiem lisiego opętania, począwszy od przyczyn, poprzez ofiarę, przebieg i to, kto może być inicjatorem opętania poza samym kitsune. Rozdział piąty to zebranie przykładów na to jak postać lisa jest przedstawiana obecnie. Od mniej więcej połowy XX wieku wierzenia związane z lisami zaczęły stopniowo zanikać w Japonii, co w efekcie pozbawiło lisa zarówno jego boskich jak i demonicznych właściwości. Proces urbanizacji, postępu nauki i techniki zwyciężyły nad przekazywanymi z pokolenia na pokolenie opowieściami o nadnaturalnych zdolnościach lisa (ale dotyczy to także innych zwierząt i sposobu patrzenia na przyrodę w ogóle). Lis bywa dziś atrakcyjnym, użytecznym symbolem, wykorzystywanym komercyjnie jako element reklamy, pamiątki dla turystów itp. Dzisiaj lis jest także wciąż obecny w kulturze i sztuce Japonii ale w formie postaci z komiksów, bajek, gier, seriali i filmów. Co ciekawe mimo nowoczesnej otoczki wizualnej i fabularnej zwykle autorzy bazują w zaskakująco dużym stopniu na znanych już historiach i ludowej tradycji, co pokazuje jak bardzo uniwersalne i ciekawe są dla kolejnych pokoleń odbiorców. Daje to nadzieję na to, że mimo postępu cywilizacji fascynacja tym interesującym zwierzęciem przetrwa w przyszłości i zachowana zostanie w nim odrobina tajemniczości i magii, która intrygowała od wieków kolejne pokolenia.