Sztuka i kultura ludowa południowego Podlasia

Abstract

Południowym Podlasiem umownie nazwano kiedyś obszar, który zajmowało województwo bialskopodlaskie, rozciągający się od rzeki Krzny od południa, po Biebrzę na północy, Liwiec na zachodzie i na wschodzie linia przebiegała zakolami Niemna. Obecnie jednak mówi się, że jest to teren środkowowschodniej części Polski, między Wisłą, dolnym wschodnią część województwa lubelskiego, nie jak mogłaby wskazywać nazwa, podlaskiego, co jest często mylące, oraz część województwa mazowieckiego. W zasadzie południowe Podlasie nie jest regionem geograficznym, który moglibyśmy znaleźć na mapie. Nazwa ta została raczej ukuta na potrzeby określenia poczucia tożsamości kulturowej i obyczajowej mieszkańców najogólniej mówiąc dawnego województwa bialskopodlaskiego (jednostki administracyjnej funkcjonującego do 1999 roku). Teren południowego Podlasia historycznie był silnie zróżnicowany pod względem etnicznym. Wskutek wielu czynników Podlasie zamieszkiwali Mazurzy, Podlasiacy, ludności białoruskie i ruskie. Ponadto ze starych map ukazujących stosunki ludnościowe zamieszkujące te tereny można dowiedzieć się, że mniejszości stanowili również Tatarzy, Niemcy i Holendrzy. Stąd też na samą sztukę i folklor wpływy miały czynniki różnych kultur, a także jego różnorodność religijna. Trzema dominującymi religiami na tych terenach był katolicyzm, prawosławie i muzułmanizm. Aspekty religijne stanowiły niegdyś bardzo ważny element w kreowaniu kultury ludowej. Naleciałości charakterystyczne dla tych wyznań można zobaczyć w już ukształtowanej kulturze i sztuce południowego Podlasia. Folklor, nazywany również wiedzą ludu, jest określoną wiedzą i twórczą umiejętnością artystyczną danej społeczności. Jego zmiany następują wraz z rozwojem danego społeczeństwa, a ponieważ zmian tych w ostatnich dziesięcioleciach było wiele, jest on już w ogromnej większości kartą zamkniętą. Dzieło sztuki ludowej charakteryzuje przede wszystkim prostota […] od podstawowych składników do systemów kompozycyjnych, przy wyraźnie uwydatniającej się rytmice, także przeważnie symetrii układu […]. Artyści ludowi nie raz byli mocno lekceważeni, a ich zajęcie rzadko było uważane za chlubne. Artystami można więc nazwać wszystkich, którzy w jakiś sposób wytwarzają rzeczy piękne, dzieła sztuki zaś jedynie takich wśród nich, którzy świat sztuki rozszerzają i wzbogacają. Twórcy więc pracują głównie dla własnej przyjemności, choć niekiedy ich praca wynika z konkretnego zapotrzebowania na pewne wytwory np. kapliczki, czy powstaje na zamówienia prywatne lub konkursy. Kultura ludowa południowego Podlasia była i jest nadal obiektem wielu badań etnograficznych. Pierwsza publikacja traktująca o kulturze tego regionu pojawiła się dopiero w 1981 roku. Od tego okresu wielu specjalistów z tego regionu jak i z całej Polski corocznie bada tereny w poszukiwaniu informacji o ludowych zwyczajach i kulturze miejscowej ludności. Choć historia ta, odkrywana stosunkowo od niedawna, jest już bardzo bogata. Dowiadujemy się o niej w większości jedynie z przekazów ustnych starszyzny zamieszkującej te tereny. Badacze regionu bazują głównie na wywiadach i pozostałościach po typowo rzemieślniczych ośrodkach znajdujących się na Podlasiu. Kultura ludowo - materialna, duchowa oraz społeczna południowego Podlasia w dalszym ciągu stanowi przedmiot kompleksowych badań przez różne placówki naukowe, a z inicjatywy Muzeum Okręgowego w Lublinie Lubelszczyznę podzielono na trzy strefy badawcze: północną, środkową i południową. Bardzo ważnym elementem badań nad kulturą ludową południowego Podlasia jest działalność upowszechniająca i oświatowa. Dokumentowanie zjawisk kultury ludowej dokonywane w trakcie badań etnograficznych, zostało wzbogacone materiałami pozyskiwanymi podczas konkursów sztuki ludowej. Jeden z pierwszych konkursów, którego podsumowanie nastąpiło jesienią 1972 roku – Sztuka Ludowa północnej Lubelszczyzny- organizowany przez Muzeum w Białej Podlaskiej, poświęcony był trzem powiatom: bialskiemu, radzyńskiemu i łukowskiemu. Prezentowano na nim prace z zakresu malarstwa, rzeźby, tkactwa, garncarstwa, plastyki obrzędowej i kowalstwa. W 1975 roku muzeum w Białej Podlaskiej zostało podniesione do rangi Muzeum Okręgowego, dzięki czemu nastąpiła intensyfikacja badań etnograficznych. Rozpoczęto organizowanie licznych konkursów tematycznych i ogólnych obejmujących wszystkie dziedziny sztuki ludowej. Pozwoliło to na pozyskiwanie licznych zbiorów i rozpowszechnienie się kultury ludowej południowego Podlasia. Mówiąc o sztuce ludowej bierzemy pod uwagę nie tylko wyroby plastyki ludowej, rzeźby, czy malarstwa, ale przede wszystkim dziedziny typowo rzemieślnicze, takie jak garncarstwo, plecionkarstwo, tkactwo, które są bardzo charakterystyczne dla regionu. Ważnym dziedzictwem kultury Podlasia są obrzędy i zwyczaje ludowe. Istotnym elementem jest też wygląd wsi, czyli budownictwo mieszkalne, gospodarcze i sakralne, jak i wystrój wnętrza ludowego. Mało mówi się w obecnych czasach o prawdziwych mistrzach sztuki ludowej, gdyż tych przyuczonych do fachu przekazanego przez pokolenia jest naprawdę niewielu. Ostatnia publikacja traktująca zarówno o rodzajach sztuki ludowej, jak i o losach obecnych artystów ukazała się w 1990 roku. W swojej pracy przedstawię dziedziny sztuki ludowej, ich historię oraz jak wyglądają w obecnych czasach. Przedstawię również krótką historię Konkursów Sztuki Ludowej, które przyczyniły się do popularyzacji i rozwoju sztuki ludowej w regionie - organizowanych przez Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej (niegdyś działające pod nazwą Muzeum aktualny i prognozy sztuki ludowej w regionie .