Krytyka społeczna w filmie samurajskim

Abstract

Japonia to kraj z perspektywy Europejczyków bardzo egzotyczny, na pierwszy rzut oka całkowicie się od Europy różniący. Precyzja wykonywania każdej czynności, głęboko zakorzeniona tradycja, ceremonie, obrzędy, zupełnie inne postrzeganie czasu i przestrzeni, a także często towarzyszący temu mistycyzm są bardzo atrakcyjne dla mieszkańców z zachodu, dlatego popularność tego kraju nieustannie rośnie. Sprzyjają temu przede wszystkim globalizacja, internet oraz prężnie rozwijające się media społecznościowe. Oprócz bardzo bogatej tradycji i historii Japonia ma do zaoferowania wiele elementów swojego dorobku kulturowego. Są to między innymi anime, manga, muzyka, sztuki walki, kino i wiele innych. To właśnie kino, a dokładniej film samurajski będzie tematem tej pracy. Na tym tle Polska nie różni się znacznie od pozostałych krajów europejskich. Globalizacja i rozwój internetu doprowadziły do naszego kraju mangę, anime, japońskie restauracje a także sztuki walki. Powstają liczne sekcje karate, kendo czy też stowarzyszenia entuzjastów japońskiej kultury. Ludzie zgłębiają japońskie sztuki walki, uczą się przyrządzać japońskie potrawy i co raz częściej chcą poszerzać swoją wiedzę dotyczącą Japonii. Sięgają po literaturę, filmy i artykuły poznać japoński styl życia. Gdy jednak przyjrzeć się dokładniej i zgłębić japońską kulturę, można dojść do wniosku, że tak zwany Kraj Kwitnącej Wiśni to patchwork – zbitek dorobku kulturowego wielu krajów, w tym i siebie samej. Japończycy doszli do perfekcji w „japonizacji” elementów pochodzących z obcych kultur i może to właśnie jest powodem tak rosnącej popularności ich kultury – każdy jest w stanie znaleźć coś, co go zainteresuje. Temat niniejszej pracy porusza problem krytyki społecznej przedstawionej w filmie samurajskim. Zająłem się tą tematyką przede wszystkim ze względu na znikomą ilość polskich publikacji poruszających to zagadnienie a także, ponieważ sam przez wiele lat byłem związany z japońską drogą wojownika trenując karate tradycyjne. Aby w pełni omówić problem krytyki społecznej w filmie samurajskim należało przede wszystkim przeanalizować i wybrać kilka, które moim zdaniem najlepiej obrazują omawiane zagadnienie, przy czym nie chciałem omawiać dzieł więcej niż dwóch reżyserów. Filmy, które wybrałem do analizy tego problemu wyreżyserowane zostały przez Hideo Goshe oraz Yōji Yamade. Nie są to tak popularni twórcy jak Akira Kurosawa i Masaki Kobayashi, jednak ich filmy pod żadnym aspektem nie ustępują najbardziej popularnym dziełom znanych reżyserów. Wybrane przeze mnie filmy dzieli niemal czterdziestoletnia przepaść. Zabieg ten był całkowicie świadomy i miał na celu sprawdzenie czy krytyczne podejście do kwestii funkcjonowania społeczeństwa zmieniło się na przestrzeni lat, czy może jednak jest to pewien nienaruszalny kanon zakorzeniony głęboko w Japończykach. W pierwszej części swojej pracy wyjaśnię co rozumiem poprzez krytykę społeczną, aby możliwe było trafne oraz precyzyjne zdefiniowanie i analiza problemu. Przedstawię także historię kina w Japonii, jego genezę a także przybliżę czym jest film samurajski oraz jakie są jego elementy charakterystyczne. W rozdziale drugim przeprowadziłem szczegółową i krytyczną analizę wybranych przez siebie filmów. Podczas pracy nad filmami wzorowałem się na propozycji przeprowadzania analiz filmowych przedstawionej przez Davida Bordwella – wybitnego historyka filmu raz profesora filmoznawstwa. W swojej analizie skupiałem się zarówno na warstwie obrazowej jak i dźwiękowej. Uwzględniłem kompozycję filmów – począwszy od tego jak zbudowane są sekwencje, sceny i ujęcia a skończywszy na pracy kamery i oświetleniu . Przeanalizowałem dokładnie bohaterów występujących w filmach pod kątem ich relacji z rodziną, motywów jakie nimi kierują, odniesieniu do władzy a także obowiązków i powinności uwzględniając przy tym o ile to było możliwe tło i kontekst historyczny. W warstwie dźwiękowej doszukiwałem się przede wszystkim budowania emocji i napięcia przez muzykę, dźwięki otoczenia a także ciszę niezwykle wymowną ciszę. Pierwszym analizowanym filmem było „Trzech wyjętych spod prawa samurajów” w reżyserii Hideo Goshy z 1964 roku. Jest to filmowy debiut tego reżysera, który łączy w sobie elementy dramatu społecznego oraz akcji, gdzie odnaleźć można wiele wartościowych obserwacji i przemyśleń socjologicznych reżysera oraz analiz ludzkiej postawy. Fabuła filmu skupie się wokół trzech postaci – roninów, którzy wbrew temu co nakazuje kodeks samurajski, stają w obronie wieśniaków przed lokalnym zarządcą. Bohaterowie poświęcają się z oddaniem sprawie i walczą w obronie wartości i ideałów w jakie wierzą. Drugi analizowany film, również wyreżyserowany przez Hideo Goshe to „Goyokin” z 1969 roku, w Polsce wydany pod tytułem” Honor Samuraja”. Akcja filmu osadzona jest w czasach zmierzchu panowania dynastii Tokugawów, gdzie autorytet Szoguna stracił na znaczeniu a zubożali wasale odstawiają na bok wszelkie zasady i okradają swojego Pana. Goyokin to kolejny film, którego głównym bohaterem jest ronin. Wakizaka Magobei – członek podupadającego rodu Sabai, który zostaje wplątany w kradzież złota Szoguna, które rybacy wydobyli z wraków statków. Na skutek mordu jakiego dopuszcza się wobec rybaków szwagier głównego bohatera, Magobei opuszcza rodzinę i zaszywa się na obrzeżach miasta. Bohater nie wydaje pobratymców ze względu na żonę, jednak gdy trzy lata później, dowiaduje się, że podobny akt ma mieć miejsce, jego sumienie nie pozwala mu na dopuszczenie do ponownej rzezi i postanawia działać w obronie honoru. Kolejnym filmem, który poddałem analizie był powstały w 2002 roku „Samuraj – Zmierzch” w reżyserii Yōji Yamady. „Tasogare Seibei”, bo tak brzmi oryginalny tytuł filmu, został doceniony również przez krytyków z zachodu, co oprócz wielu nagród przyczyniło się do jego nominacji do Oscara w 2004 roku. Jest to dramat obyczajowy, którego akcja ma miejsce w XIX-wiecznej Japonii, kilka lat przed restauracją Meiji. Fabuła przedstawia historię biednego samuraja – Iguchi Seibeia, który aby opłacić pochówek niedawno zmarłej żony postanawia sprzedać swój miecz – najważniejszy atrybut samuraja. Ostatnim przeanalizowanym przeze mnie filmem była wyreżyserowana przez Yōji Yamadę „Miłość i honor” z 2006 roku. przedstawia historię Shinnojo Mimury – samuraja będącego testerem potraw podawanych Daimyō. Bohatera cechuje duża ambicją. Jego praca jest dla niego rozczarowaniem. Młodemu samurajowi marzy się własne dojo, gdzie mógłby oddać się nauczaniu dzieci jak walczyć i posługiwać się mieczem Mimura w wyniku zatrucia jedzeniem, traci wzrok. Jego plany i marzenia stają się niemożliwe do realizacji i bohater rozważa popełnienie seppuku. Z powodu biedy i ślepoty męża, jego żona sprzedaje własne ciało doradcy Daimyō. Gdy główny bohater odkrywa, że okryła go hańba postanawia pomścić honor żony w pojedynku z doradcą. Film przedstawia relacje samuraja z członkami rodziny, wartość, jaką dla głównego bohatera są jego bliscy i honor oraz konsekwencje naruszenia tych świętości. Ostatni rozdział pracy poświęcę na podsumowanie wysnutych na podstawie obejrzanych filmów oraz przeprowadzonej analizy wniosków. Zestawię zaprezentowane w wybranych przez siebie produkcjach sposoby wyrażania krytyki społecznej zarówno ze względu na bohaterów jak i fabułę. Następnie odpowiedziałem na pytanie, czy sposób prezentacji krytyki społecznej zmienił się na przestrzeni czterdziestu lat, czy jest to pewien nienaruszalny kanon, podsumuję środki wykorzystane w celu uzyskania konkretnych efektów estetycznych i przedstawię do jakich celów i badań może dalej przysłużyć się moja praca.