Otokoyaku i onnagata jako wzory męskości i kobiecości w teatrze japońskim

Abstract

Teatr jest jedną z najstarszych, wywodzącą się z obrzędu, form sztuki. Jest sposobem wyrazu wartości etycznych i estetycznych. Ma zdolność wzbudzania silnych emocji co daje widzom szansę spojrzenia na życie z innej perspektywy. Tego typu instytucje od wieków działają w ten sam sposób, bez względu na czas, miejsce czy położenie geograficzne. Nie inaczej jest w przypadku odległej Japonii, która w swoim dorobku posiada kilka wyjątkowo fascynujących form teatralnych, wartych dokładnej analizy bądź interpretacji, gdyż są one unikatami na skalę światową. Bowiem przykładów nie binarności czy też niemalże wymuszonej zmiany płci kulturowej wykreowanych na tę skalę na próżno doszukiwać się w działaniach teatrów europejskich i innych. W niniejszej pracy omówione zostaną dwa z pozoru różne teatry, jakimi są klasyczny, siedemnastowieczny teatr kabuki oraz współczesna rewia żeńska Takarazuka Revue, które doskonale obrazują problematykę dość specyficznego przypadku zamiany płci. Głównym przedmiotem rozważań będzie rekonstrukcja aksjologii figur niespotykanych poza Japonią aktorów – onnagaty oraz otokoyaku. Z kolei celem pracy jest odpowiedź na częściowo zawarte w temacie pytanie, mianowicie czy postaci te są nośnikami pewnych wyobrażeń, noszących na sobie znamię ideałów kobiecości i męskości, wytworzonych przez kulturę japońską na przestrzeni dziejów. Aktualny stan badań nad tematem funkcjonowania tych teatrów i ich pracowników pozwala na analizę przedstawionego problemu, popartą odpowiednią literaturą przedmiotu. Bibliografia w dużej mierze oparta jest na pracach badaczy amerykańskich i japońskich, a to ze względu na brak odpowiedniej ilości polskich materiałów na temat Takarazuka Revue. Pomimo tego, że wśród polskich znawców kabuki są doskonali specjaliści, tacy jak chociażby mgr Iga Rutkowska, zdecydowałam się skupić na literaturze zagranicznej i podjąć się tłumaczenia fragmentów książek, utworów oraz pojęć obcojęzycznych, które zostały wykorzystane w tej pracy. Podjęta do zbadania przedstawionej problematyki metodologia, oparta na szczegółowej analizie i krytyce wspomnianej literatury, własnym doświadczeniu oraz obejrzeniu potrzebnych do interpretacji materiałów filmowych w formie nagrań DVD ze sztuk teatralnych pozwala na wysnucie odpowiednich wniosków i dalszej odpowiedzi na postawione wcześniej pytanie oraz poparcie tezy, którą jest uznanie aktora onnagata i otokoyaku za rzeczywiste wzorce kobiecości i męskości, w pojęciu etycznym i estetycznym. Układ pracy, wykorzystany do usystematyzowania jej formy, umożliwia stworzenie przejrzystej formy, ułatwiającej dokładne przedstawienie wybranego tematu z zakresu kultury japońskiej. Całość składa się z trzech rozdziałów merytorycznych, poprzedzonych wstępem, a zakończonych właściwym podsumowaniem. Rozdział pierwszy skupia się na wprowadzeniu do bibliografii, aktualnego stanu badań nad teatrem kabuki i rewią Takarazuka Kagekidan oraz na analizie źródeł oraz opracowań, które zostaną wykorzystane w niniejszej pracy. W rozdziale drugim zawarte zostanie streszczenie historii obu teatrów. Rozdział ten dzieli się na dwa mniejsze podrozdziały, które pozwolą na uniknięcie ewentualnych problemów ze zrozumieniem charakterystyki poszczególnych teatrów. Rozdzielenie ich ułatwi również pokazanie podobieństw łączących obie instytucje kultury. Fragmenty objaśniające historię tworzenia i dalszych modernizacji działalności onnagata i otokoyaku również pojawią się w odpowiednich dla siebie podrozdziałach. Rozdział trzeci poświęcony został analizie scen z udziałem postaci onnagata i otokoyaku na przykładach bohaterów z przedstawień obu teatrów, analogicznie: Shizuka Gōzen ze sztuki „Yoshitsune Senbonzakura” z teatru kabuki i Napoleon Bonaparte z musicalu „Nemuranai Otoko: Ai-to Eikou-no Hate-ni” rewii Takarazuka. Omówienie obu tych postaci pozwoli na ukazanie pewnych wzorców, będących punktem wyjścia dla potwierdzenia postawionej tezy oraz pytania. Dodatkowym wsparciem dla wysnuwanych wniosków będzie wykorzystanie nagrań z serii klasycznych tańców onnagata, tj. „Fuji Musume”, a także zapisu DVD ze specjalnego koncertu „REON!!” w wykonaniu trupy hoshigumi rewii Takarazuka. W rozdziale czwartym uwaga zostanie nakierowana na odszukanie powodów fascynacji fanów, związanych z tymi formami teatru. Co więcej, pojawi się też tutaj refleksja nad sposobem, w jaki aktorzy funkcjonują po zejściu ze sceny i jak onnagata i otokoyaku są odbierani poza środowiskami fanowskimi, a oprócz tego wyjaśniona będzie kwestia fenomenu tychże aktorów oraz uwypuklone zostaną ciemne strony ich pracy tj. przypadki niebezpiecznego fanatyzmu itp. Zakończenie pracy jest miejscem na podsumowanie wszystkich rozważań oraz momentem, w postaram się dowieść zasadności obranej tezy, popartej przez przytoczone przykłady z literatury, filmów i własnego doświadczenia jako aktywny działacz polskiej grupy fanów japońskiej rewii żeńskiej Takarazuka Revue. Obszerny zakres obranej tematyki zmusił mnie do skupienia się wyłącznie na najważniejszych aspektach i elementach w twórczości obydwu teatrów. Wybór ten stał się decyzją naturalną, podyktowaną wieloletnią pasją, która połączyła mnie z kulturą japońską, a przede wszystkim teatrem, wywodzącym się właśnie z Japonii. Mam nadzieję, że praca ta będzie punktem wyjściowym dla moich dalszych badań nad kabuki oraz Takarazuka Revue.