Yōkai we współczesnej kulturze popularnej Japonii

Abstract

W trakcie jednego z moich pobytów w Japonii, w 2013 roku, oglądając telewizje natknęłam się na bardzo ciekawą reklamę. Promowanym przedmiotem był gokiburi toushi jetto, środek na karaluchy na bazie ciekłego azotu, który zamrażał owada. Zaciekawił mnie jednak nie sam przedmiot reklamy, ale jej treść. W szczególności fakt pojawienia się w niej yuki-onna. Yuki-onna, której nazwę można przetłumaczyć jako śnieżna pani, to jeden z tzw. yōkai, czyli różnego rodzaju duchów i goblinów przewijających się w różnych legendach. Miał on w zwyczaju ukazywać się w nocy podczas śnieżnych burz. W reklamie pojawia się w mieszkaniu małej rodziny na wezwanie pani domu, gdy ta widzi karalucha. Zjawa zamraża owada swoim oddechem, a lektor komentuje: “Dla gospodarstw domowych bez yuki-onna, gokiburi toushi jetto!” i przystępuje do zachwalania produktu. Oczywiście wykorzystanie motywów kultury ludowej w tekstach kultury popularnej, czy masowej nie jest niczym nowym, jednak ukazanie ducha straszącego w mroźne zimowe noce jako przyjaciela rodziny wydało mi się czymś na tyle absurdalnym, że aż wartym uwagi. Yōkai są bardzo ważnym i dość wyjątkowym elementem kultury japońskiej. Powiązane z wierzeniami shintō i wcześniejszymi, a także z buddyjskimi, wszystkie są częścią obrazu świata i tłumaczą pewne zjawiska. Ich różnorodność i jak i liczne funkcje od dawna interesowały uczonych, także tych z zachodu. Dzisiaj są one bohaterami filmów, komiksów, powieści, a nawet gier komputerowych. Co więcej, stają się bohaterami produkcji nie tylko japońskich. Mam więc zamiar przyjrzeć się yōkai i ich dzisiejszemu wizerunkowi, odpowiadając przy tym na pytanie jak zmienił się sposób ich postrzegania oraz jaki jest ich wpływ na dzisiejszą kulturę popularną Japonii. Tekst będzie się dzielił na trzy rozdziały. W pierwszym rozdziale przedstawię dokładną definicję yōkai, na której będę się opierać w mojej pracy. Dokładnie też opiszę ich poszczególne odmiany. Powołam się przy tym na konkretne przykłady między innymi z literatury klasycznej i przekazów ludowych. W drugim rozdziale opiszę badania nad yōkai i podejście mieszkańców Kraju Kwitnącej Wiśni do tego tematu na przestrzeni czasu. Postanowiłam skupić się głównie na czterech okresach historycznych Japonii - Edo (1600-1868), Meiji (1869-1912), Shōwa (1926-1989) oraz Heisei (1989-dziś), odwołując się przy tym do najbardziej znaczących tekstów poruszających interesujący mnie temat, powstałych w danym czasie. W ostatnim rozdziale mojej pracy przyjrzę się współczesnemu obrazowi yōkai w kulturze popularnej dzieląc sposób przedstawiania ich w utworach fabularnych na trzy kategorię. Opiszę je na przykładzie wybranych tekstów kultury popularnej. Pozwoli mi to porównać nowy obraz yōkai, który z tym powszechnie znanym, utrwalonym w okresie Edo. Na tej podstawie zastanowię się jak współczesne media wpłynęły na sposób ich przedstawienia, a także jak zmieniła się ich kategoryzacja i definicja. Kluczowe będzie tu pojęcie folkloryzmu. Ta analiza doprowadzi mnie do odpowiedzi na postawione wcześniej pytanie. Przegląd literatury Pierwsze dwa rozdziały będę opierać głównie na książce Michael’a Dylan’a Foster’a pod tytułem The Book of Yōkai. Jest to najnowsza praca jednego z najwybitniejszych anglojęzycznych badaczy yōkai. Dzieli się ona na dwie części. Pierwsza stanowi ogólny opis tej tematyki. Autor przedstawia nam znaczenie i historię nazwy tych fantastycznych istot powołując się na liczne źródła, między innymi z klasycznej literatury japońskiej. Przedstawia chronologicznie sposoby kategoryzacji i badań . W drugiej części utworzył ich index. Opisuje w nim dokładnie poszczególne duchy, skupiając się nie tylko na ich najpowszechniejszym obrazie, ale ukazując ich specyfikę w zależności regionalnej. Autor prezentuje w ten sposób liczne wariacje tego samego typu yōkai. Za bardzo pomocną uznałam także prace A Yōkai Parade Through Time in Japan autorstwa Brandon’a Michael’a Howard’a. Jak sugeruje tytuł opisuje on zmiany jakie zachodziły w postrzeganiu yōkai od początków literatury japońskiej po dzień dzisiejszy. W przeciwieństwie do mojej pracy, przedstawiającej głównie sytuację obecną, skupia się on na epoce Edo i Meiji, oraz na XX wieku Wiedzę na temat yōkai uzupełniłam między innymi oglądając odcinek serii dokumentalnej Japanology Plus pod tytułem Yōkai. Nagrany został w nim wywiad z Kazuhiko Komatsu, dyrektorem generalnego Międzynarodowego Centrum Badawczego Japonistyki. Jest on autorem ponad 100 pozycji na temat yōkai. Podczas rozmowy opisuje ich popularnośc w czasach Edo i porównuje ze stanem współczesnym. Ostatnią pozycją, która posłuży mi do analizy dzisiejszego obrazu tych surrealistycznych stworzeń, jest książka Yōkai Attack! The Japanese Monster Survival Guide autorstwa Hiroko Yoda i Matt’a Alt’a. W tekście zostały scharakteryzowane 43 różne stwory. Przy opisie każdego z nich znalazły się także najpopularniejsze legendy z ich udziałem, a także skuteczne sposoby na uniknięcie szkód jakie możemy ponieść w razie spotkania. Źródła W pracy tej będę skupiać się głównie na dzisiejszym obrazie yōkai. Teksty, które poddam analizie powstały po roku 2000. Ponieważ chciałabym pokazać jak najszerszy obraz interesującego mnie problemu odniosę się do różnego rodzaju tworów kultury popularnej. Pierwszym z nich będzie film pod tytułem The Great Yōkai War w reżyserii Takashi’ego Miike. Film został nakręcony w 2005 roku, a w 2006 został nagrodzony na festiwalu San Francisco Indiefest za najlepszą produkcję. Obraz ten opowiada o chłopcu, który jako wybraniec ma pokonać siły zła. By tego dokonać musi walczyć u boku najróżniejszych duchów i monstrów znanych z japońskich legend. The Great Yōkai War można odczytać jako kolejną adaptację legendy o Momotarō i jest luźno nawiązującym remake’m filmu z 1968 o tym samym tytule. Różni się od oryginału poruszaną problematyką. Wersja z 2005 roku ukazuje przepaść pomiędzy współczesną a dawną Japonią. Drugim źródłem będzie seria animowana xxxHolic na podstawie komiksu grupy CLAMP o tym samym tytule. Jest to historia licealisty - Kimihiro Watanuki, który ma niezwykłą umiejętność; widzi wszelkie duchy i potwory. Gdy trafia do sklepu, którego właścicielem jest czarodziejka zajmująca się spełnianiem życzeń Watanuki prosi ją o zdjęcie ciążącej na nim klątwy. Wiedźma zgadza się, jednak każe zapłacić sobie za to z góry, zmuszając młodzieńca w ten sposób do pracy u siebie. Uważam ten tytuł za warty uwagi ze względu na jego wymiar estetyczny. Pojawiające się yōkai często nie przypominają pierwowzoru. Nie są to pokraczne gobliny, znane ze zwojów. Są ukazane jako piękne istoty, a otaczająca je aura tajemniczości dodaje im tylko uroku. Podobny problem pojawia się w trzecim źródle, czyli Yo-kai Watch. W tym przypadku mimo zdecydowanej różnicy wizualnej w stosunku do dawnych oryginałów zachowana jest ich karykaturalność. Yo-kai Watch jest to franczyza multimedialna (mixed-media franchise), zapoczątkowana przez serię gier rpg. Główny bohater zdobywa zegarek, który pozwala mu widzeć yōkai. W grze musisz znaleźć i zaprzyjaźnić się z jak największą ilością duchów, by dzięki temu móc je przywoływać i pokonywać te niebezpieczne, które uprzykrzają życie mieszkańcom miasta. Ostatnim źródłem będzie teledysk grupy BABY METAL do piosenki Megitsune. Motywem przednim tego nagrania jest kitsune - lisi demon, który posiadał między innymi umiejętność transformacji w piękną kobietę. Wokalistki mają na sobie kimona oraz lisie maski, czeszą włosy w rytm rockowej muzyki. Nota dotycząca języka japońskiego Zapis języka japońskiego składa się z dwóch fonetycznych sylabariuszy, czyli hiragany i katakany, a także z zapożyczonych z języka chińskiego znaków kanji. Kanji mają często takie same lub zbliżone znaczenie do tego, które posiadają w swoim oryginalnym użyciu. W języku japońskim nie występuje także podział na liczbę pojedynczą i mnogą, ilość określonej rzeczy należy wywnioskować z kontekstu. W tej pracy będę zapisywać słowa japońskie zgodnie z oryginałem według transkrypcji Hepburna, unikając koniunkcji, a także podziału na liczbę pojedynczą i mnogą.